Istorija Beogradske tvrđave


«...nađoh najkrasnije mesto od davnine, preveliki grad Beograd...»
Despot Stefan Lazarević


POČECI NASTANjIVANjA

Strateški povoljan položaj grebena smeštenog na ušću Save u Dunav, koji dominira okolinom i pruža uslove za kontrolu nad ravnicom prema severu i zapadu, iskorišćen je za nastanjivanje još od praistorijskih vremena. Sudeći po arheološkim nalazima na platou Gornjeg grada Beogradske tvrđave, prvo naselje osnovano je tokom neolita.


SINGIDUNUM

Važne promene na ušću Save u Dunav odigrale su se naseljavanjem Kelta u vreme posle neuspelog pohoda na Delfe 279. godine pre n.e. Došavši na područje oko Dunava pod vođom Batantom, Kelti-Skordisci su se najpre sreli sa ilirskim plemenom Autarijata i drugim tračkim i ilirskim plemenima. Prisustvo dva različita etnička elementa odrazilo se i na ime grada: Singidunum je složenica od tračkog ili dačkog plemenskog imena Singi i keltskog dunum, što znači grad. Odlični ratnici, Kelti su po nastanjivanju razvili zemljoradnju, grnčarstvo i već sredinom II veka pre n.e. kovali novac. Arheološkim istraživanjima utvrđeno je da se keltski Singidunum nije nalazio na prostoru Gornjeg grada Beogradske tvrđave, već na prostoru današnje Karaburme.


RIMSKI VOJNI LOGOR

Početkom I veka, najverovatnije između 6. i 11. godine nove ere, sve češći napadi varvarskih plemena na greben kraj ušća Save u Dunav doveli su do osnivanja prvog rimskog vojnog logora. Početkom II veka Singidunum postaje sedište legije IV flavie. Zbog svojih ratnih uspeha, ova legija dobila je nadimak felix – srećna. Prvo rimsko utvrđenje bilo je zemljano-palisadnog tipa, da bi potom bio izgrađen utvrđeni vojni logor – kastrum. Kastrum je bio pravougaone osnove, dužine 560 m i širine oko 350 m, i nalazio se na prostoru današnjeg Gornjeg grada sa delom Kalemegdanskog parka do Pariske ulice. Delovi rimskih bedema sa ostacima četvorougaone kule otkriveni su ispod slojeva kasnijih fortifikacija i danas se mogu videti na severoistočnom bedemu Gornjeg grada. Za vlade cara Hadrijana (117–138 godine) Singidunum dobija status municipija – naselja sa ograničenom gradskom samoupravom. Status kolonije, naselja sa potpunim rimskim građanskim pravima, dobio je između 211. i 287. godine. Podelom Rimskog carstva 395. godine Singidunum ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva – Vizantije.


SEOBA NARODA I VIZANTIJSKI SINGIDUNUM

Na raskrsnici puteva, Singidon – kako Vizantinci nazivaju grad na ušću Save u Dunav – bio je nezaobilazno mesto preko koga su prolazili ili se zadržavali mnogobrojni narodi u vreme Velike seobe. Pod vođstvom Atile 441. godine Huni su prodrli na Balkan uništivši čitav niz gradova, među njima i Singidon. Posle Atiline smrti država Huna se raspala, a na prostor Singidona naseljavaju se plemena Istočnih Gota, Gepida, Sarmata. Vođa Ostrogota Teodorih osvaja Singidon 471. godine i drži ga punih 17 godina, do svog odlaska u Italiju. Po odobrenju vizantijskog cara Anastasija I na teritoriji Singidona naseljavaju se i Heruli. Shvatajući značaj pograničnih gradova u borbi protiv varvara, car Justinijan I (527–565) počinje obnovu Singidona nešto pre 535. godine. Prokopije, Justinijanov dvorski pisac, beleži da je car opasao Singidon čvrstim bedemom i da je ceo grad iznova podigao tako da je on postao «velike hvale dostojan grad».


SLOVENSKI BEOGRAD

Vizantijski car i istoričar Konstantin Porfirogenit beleži da su oko 630. godine Srbi stigli do Singidunuma na putu ka područjima Balkana gde će se naseliti. Belina krečnjačkog grebena, sa ostacima ranovizantijske tvrđave, građene od kamena istog geološkog sastava i boje, jasno se isticala u okolnom pejzažu i, nema sumnje, odredila slovensko ime grada: Beli grad – Beograd. Kada je na ruševinama antičkog grada nastao slovenski grad nema pouzdanih podataka, ali se pretpostavlja da se to desilo na prelazu iz VIII u IX vek. Slovenski oblik imena grada, Beograd, prvi put se sreće 16. aprila 878. godine u pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu. Papa pominje da se na čelu beogradske episkopije nalazi Sloven Sergije.


VIZANTINCI, UGARI, BUGARI I KRSTAŠI U BEOGRADU

Početkom IX veka na područjima u susedstvu Beograda došlo je do velikih promena. Sa istorijske pozornice nestao je Avarski kaganat, a u delovima Panonije uspostavljena je franačka vrhovna vlast. Na drugoj strani, istočno od Beograda razvila se bugarska država, koja se u drugoj i trećoj deceniji IX veka širi prema severozapadu. Pod njenu vlast tada dolazi i područije Beograda. Za bugarsku državu položaj Beograda u graničnoj oblasti prema Francima sigurno je imao veliki strateški značaj.

Beograd u XI i XII veku drže Vizantinci. U ovim nemirnim vremenima više puta je rušen i obnavljan. Preko teritorije Beograda u nekoliko navrata prošla je mnogobrojna i raznolika krstaška vojska. Posle krstaških najezdi 1096. i 1147, u Trećem krstaškom ratu 1189. godine Beograd je bio stecište krstaške vojske Fridriha I Barbarose. Ponovnim uspostavljanjem granice na Dunavu za vreme Manojla I Komnina (1143–1180) Vizantijsko carstvo dokazuje svoje interesovanje za Beograd obnavljanjem utvrđenja grada. Izgrađeno je više kula i bedema prema načelima vizantijske vojne arhitekture, kao i kastel u Gornjem gradu, koji je imao oblik deltoida dužine oko 135 m i širine oko 60 m. Tokom čitavog XIII veka Beograd se sa manjim prekidima nalazio u rukama Ugara.


SRBIJA I BEOGRAD

Srpski kralj Dragutin se na saboru u Deževu 1282. godine odrekao prestola u korist svog mlađeg brata Milutina i dobio je na upravu deo srpske zemlje. Dragutin je bio oženjen Katarinom, kćerkom ugarskog kralja Stefana V, od koga je sredinom 1284. dobio na upravljanje Mačvu sa Beogradom. Podaci o Beogradu u ovom periodu su veoma oskudni. Pouzdano se zna da je vizantijska princeza i srpska kraljica Simonida učinila posetu Beogradu, najverovatnije 1315. godine. Tom prilikom Simonida se poklonila ikoni presvete Bogorodice, koja se smatrala čudotvornom i koja je bila najveća gradska svetinja još od sedamdesetih godina XI veka. Beograd je bio srpski do Dragutinove smrti 1316. godine. Kralj Milutin je marta 1316. zaposeo oblast kojom je upravljao Dragutin i držao je sve do 1319. godine, kada su Ugari preduzeli ofanzivu i osvojili Beograd. Iako su potonji srpski vladari, car Stefan Dušan i knez Lazar u nekoliko navrata ratovali sa Ugarima, situacija se nije bitno izmenila – Beograd se do početka XV veka nalazio u rukama Ugarske.


BEOGRAD – PRESTONICA SRPSKE DRŽAVE

Posle bitke kod Angore (1402) Stefan Lazarević, sin kneza Lazara, dobio je od vizantijskog cara titulu despota, a od ugarskog kralja Žigmunda Beograd na upravljanje. Tako je, diplomatskim putem, 1404. godine Beograd prvi put postao prestonica srpske države – njeno vojno ekonomsko i kulturno sedište. Pošto je, po rečima Konstantina Filozofa, grad bio «razrušen i zapušten», despot je odmah pristupio obnovi zatečenih utvrđenja, a potom i izgradnji novih gradskih bedema i kula. Beograd je bio podeljen na dve celine: Gornji i Donji grad. Grad je bio okružen dvostrukim zidinama sa kulama i jarkom sa kopnene strane. U Gornjem gradu, na mestu starog vizantijskog kastela, despot je sagradio zamak, posebno utvrđen zidom s kulama i rovom, u koji se ulazilo preko pokretnog mosta. Unutar zamka nalazio se dvor, jedna naspram druge velike kula Nebojša i Bojša, kuće vlastele, kapela, biblioteka i riznica. Za vlade despota Stefana Lazarevića Beograd je doživeo svoj ekonomski i kulturni procvat. Posle smrti despota Stefana 1427. godine Beograd ponovo dolazi u ruke Ugara koji, zbog sve češćih napada turske vojske, ojačavaju i dograđuju tvrđavu.


TURSKI BEOGRAD



Panorama Beograda sredinom 16. veka
Autor: Autor nepoznat

Beograd se prvi put odbranio od turskog napada 1440. godine. Veliki pohod na Beograd preduzeo je sultan Mehmed II, osvajač Carigrada, 1456. godine. Posle velike borbe na rekama, u kojoj su se posebno istakli Srbi šajkaši, i na kopnu, Beograd je uspeo da se odbrani i postao «Antemurale Christianitatis», tj. bedem hrišćanstva. Prilikom treće opsade Beograda, 1521. godine, sultan Sulejman Veličanstveni uspeo je da zauzme grad. Beograd je tada postao važno tursko uporište za njihove dalje prodore ka sedištu Evrope. Gradsko polje ispred Tvrđave Turci su nazivali Kalemegdan (kale grad i megdan polje), a breg na kome je podignuta Tvrđava nazivali su fićir bair – breg razmišljanja. Od mnogobrojnih turskih građevina na Beogradskoj tvrđavi do danas je ostala sačuvana česma Mehmed-paše Sokolovića iz druge polovine XVI veka i turbe Damad Ali-paše iz XVIII veka.


BAROKNI BEOGRAD



Opsada Beograda 1688. godine
Autor: Johan Baptista Gump

Posle gotovo dva veka turske uprave, Austrija je zavladala Beogradom 1688. godine i odmah otpočela radove na izgradnji moderne tvrđave po projektu inženjera Andreja Kornara. Turci su, međutim, grad ponovo zauzeli već 1690. godine. Prilikom opsade turska bomba pogodila je jednu kulu u zamku Gornjeg grada, požar je zahvatio barutni magacin, a eksplozija je bila toliko jaka da je zamak despota Stefana Lazarevića potpuno srušen, pri čemu je stradalo preko hiljadu ljudi. Turci su po osvajanju nastavili radove na obnovi utvrđenja po projektu Kornara, pošto je on prešao u njihovu službu. Od 1717. do 1739. godine Austrija je ponovo zauzela Beograd i odmah pristupila izgradnji novih bedema s bastionima i zemljanim nasipima. Radove je vodio pukovnik Nikola Doksat de Morez.



Mancinijeva opsada Beograda
Autor: Mancini

Beogradska tvrđava je postala jedno od najjačih vojnih uporišta u Evropi. Ipak, Beogradskim mirom 1739. godine Turska dobija grad bez borbe. Na osnovu jedne odredbe ovog mira Austrija je morala da poruši sva novoizgrađena utvrđenja. Još jednom je Austrija uspela da osvoji Beograd oktobra 1789. godine. Svištovskim mirom 1791. godine Austrijanci napuštaju Beograd, a janičarima se zabranjuje ulazak u Beogradski pašaluk.


BEOGRADSKA TVRĐAVA U NOVO DOBA



Panorama Beograda u prvoj polovini 19. veka
Autor: Johan Georg Fridrih Popel

Početkom XIX veka, posle ubistva zapovednika beogradskog grada Hadži Mustafa-paše, janičari su uspostavili svoju vlast u gradu i okolnim selima. Janičarska strahovlada i događaji oko seče knezova doveli su do buđenja nacionalne svesti i podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine na čelu sa Karađorđem Petrovićem. Ustanici su krajem 1806. osvojili varoš, a početkom 1807. i Tvrđavu. Posle propasti ustanka 1813. godine Turci ponovo gospodare Tvrđavom do svog konačnog odlaska iz Beograda. Na Kalemegdanu je turski komandant Beograda predao ključeve grada knezu Mihailu Obrenoviću 6/19. aprila 1867. godine. Turske vojničke straže zamenjene su srpskim vojnicima, a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije. Posle ovog perioda Tvrđava gubi značaj vojnog uporišta.



Panorama Beograda sa saraorima
Autor: Popel Johan Georg

Godine 1869. započeli su prvi radovi na uređenju gradskog polja – Kalemegdana. Marta 1891. prosecane su staze i posađeno drveće, a 1903. godine izgrađene je Malo stepenište, prema Francuskoj ulici, po projektu Jelisavete Načić, prve žene arhitekte u Srbiji, a 1928. godine i Veliko stepenište po projektu arhitekte Aleksandra Krstića. U Prvom svetskom ratu porušene su sve stare građevine unutar zidina, dok su bedemi Tvrđave znatno oštećeni. Između dva svetska rata park dobija današnji izgled. Urađeno je savsko šetalište sa Velikim stepeništem na putu prema Kralj kapiji i novopodignutom spomeniku «Pobednik». Tada započinju i prva arheološka istraživanja Tvrđave koja u kontinuitetu traju do danas. Od 1946. godine Beogradska tvrđava i Kalemegdan stavljeni su pod zaštitu države.


BEOGRAD U TREĆEM MILENIJUMU

Život na grebenu nad ušćem Save u Dunav u kontinuitetu traje više od dva milenijuma. Punih šest vekova proteklo je od vremena kada je Beograd, prvi put u svojoj istoriji, postao prestoni grad. Jezgro oko koga se do danas oformila dvomilionska aglomeracija predstavljaju Beogradska tvrđava i Kalemegdanski park. Oni čine jedinstvenu prostornu celinu na kojoj su jasno vidljivi ostaci Tvrđave, podeljene na Gornji i Donji grad, sa dva jasna stilska obeležja – elementi srednjovekovne arhitekture prožimaju se s dominantnim baroknim rešenjima karakterističnim za XVIII vek. Kalemegdanski park, Veliki i Mali, nastao na prostoru nekadašnjeg gradskog polja, mesto je odmora i uživanja. Zajedno, Beogradska tvrđava i Kalemegdanski park, predstavljaju spomenik kulture od izuzetnog značaja, mesto održavanja mnogobrojnih sportskih, kulturnih i umetničkih manifestacija, mesto zabave i razonode svih generacija Beograđana i ponovo sve brojnijih posetilaca grada.

Ех, Калемегдан...
Најлепше сам дане проводио ноћу. :)
Ту дођеш са девојчицом па гледате залазак на Нбгду или ушће Саве у Дунав и ти неки радови. 
Опет бих волео да сам тинејџер. 

Desi se sada da jednom, dvaput godišnje prošetam Kalemegdanom, uglavnom je to da nekim drugim ljudima isti pokažem i zamenim turističkog vodiča... nekako mi to teško pada...  krenu sećanja na neke meni divne trenutke... šetam i onda me svako parče Kalemegdana podseti na neki događaj, osobe....

Hoću da kažem Goa je sve napisao već